Schaamte, perfectionisme en zelfcompassie: Mijn les uit een illustratiecursus

Een paar jaar geleden besloot ik een cursus illustreren te volgen. Het leek me een leuke kans om mijn creatieve vaardigheden te ontwikkelen, maar zoals altijd bij zo'n eerste bijeenkomst voelde ik de vertrouwde spanning. Nieuwe mensen ontmoeten, een onbekende omgeving verkennen en die vraag die altijd in mijn hoofd speelde: zou ik wel goed genoeg zijn? Terwijl de les nog moest beginnen, zag ik iedereen druk bezig met het uitzoeken van een plekje en het opschrijven van hun naam op een papiertje, zodat we elkaar makkelijker konden leren kennen.

Ook ik kreeg een papiertje, maar toen ik rondkeek, realiseerde ik me dat ik geen pen of stift bij me had. Gelukkig zag ik dat sommige mensen bakjes met tekenmateriaal op tafel hadden staan. Zonder verder na te denken pakte ik een stift uit het bakje van de man voor me en schreef mijn naam op. Toen ik de stift teruglegde, merkte ik dat hij me vreemd aankeek. Even twijfelde ik of ik iets verkeerd had gedaan, maar ik wuifde het weg. Misschien verbeeldde ik het me.

De les begon en iedereen ging geconcentreerd aan het werk. Ik had nog steeds geen eigen materiaal, dus mijn blik viel op een ander bakje, iets verderop gevuld met potloden. Ik liep ernaartoe en begon te grabbelen, maar toen vroeg de vrouw van wie het bakje was: "Wat doe je?" Haar verbaasde toon en de ogen van de anderen voelden als brandende spotlights op me gericht. Mijn hartslag versnelde en de schaamte golfde door mijn lijf. Het bleek dat die bakjes niet voor iedereen waren, maar van de cursisten zelf. Hoe had ik dat kunnen missen?

"Sorry, ik dacht dat de bakjes voor algemeen gebruik waren," mompelde ik met een rood hoofd. De vrouw knikte, maar haar blik bleef ongemakkelijk. Snel liep ik terug naar mijn plek, hopend dat het incident snel vergeten zou worden. Toch bleef het niet bij dat moment. Die nacht, toen ik in bed lag, herbeleefde ik het keer op keer. De schaamte greep me vast en mijn innerlijke dialoog was hard en koud: Hoe kon ik zo onhandig zijn? Wat denken ze nu van me?

Angst voor sociale afwijzing

Dit soort situaties zijn lastig voor iemand die hoogsensitief is (HSP). HSP’ers hebben vaak de neiging om sociale signalen scherp op te pikken, vooral non-verbale communicatie. Een vreemde blik of een afwijzende toon kan al snel als afwijzing voelen. In dit geval kwam mijn gevoeligheid voor sociale afwijzing (rejection sensitivity) naar boven. HSP’ers zijn vaak hyperalert op mogelijke tekenen van afwijzing en kunnen daar buiten proportie op reageren. Dat zorgt ervoor dat je perfectionistisch wordt en probeert alles goed te doen om afwijzing te vermijden, wat juist verbinding met anderen in de weg staat.

Schaamte en perfectionisme

Brené Brown stelt dat schaamte ons vaak aanzet tot het najagen van perfectie, in de hoop dat we daarmee pijnlijke gevoelens kunnen vermijden. We denken dat als alles perfect is, we ons kunnen beschermen tegen kritiek of afwijzing. Maar juist die drang naar perfectie vergroot het gevoel van schaamte, omdat het ons afhankelijk maakt van de mening van anderen. In mijn geval deed ik die dag extra mijn best om goed te presteren, om te bewijzen dat ik meer ben dan die ene gênante situatie. Maar die inspanning kwam voort uit de angst om opnieuw afgewezen te worden, waardoor ik vastzat in de cirkel van schaamte. Om deze vicieuze cirkel te doorbreken, benadrukt Brown het belang van empathie en zelfcompassie.

Zelfcompassie als hulpmiddel

Empathie is iets dat HSP’ers vaak van nature hebben. Ze kunnen zich goed inleven in anderen en hun emoties begrijpen. Brown legt uit dat empathie bestaat uit vijf vaardigheden: het innemen van het perspectief van de ander, het niet oordelen, het begrijpen van de emoties van de ander en het communiceren van dat begrip. De laatste vaardigheid is mindfulness, zoals Kristin Neff dit definieert: het toelaten van emoties zonder ze te overdrijven.

Hoewel HSP'ers goed zijn in empathie naar anderen toe, ligt de uitdaging vaak bij het ervaren van empathie vanuit de ander. Als je gevoelig bent voor afwijzing, kun je gedrag van anderen snel als afwijzend interpreteren, waardoor het moeilijker wordt om hun empathie te voelen. Dat inlevingsvermogen kan zelfs een nadeel worden, omdat je jezelf voorstelt wat voor negatieve gedachten de ander over jou zou kunnen hebben. Misschien denken ze wel dat je dom bent of dat je ze tot last bent. Dit versterkt je gevoel van schaamte.

Hoewel we weinig controle hebben over de empathie van anderen, hebben we wel invloed op de empathie die we voor onszelf kunnen opbrengen, oftewel zelfcompassie. Kristin Neff omschrijft zelfcompassie als het met zorg en aandacht behandelen van jezelf in momenten van falen, pijn of tegenslag. Zelfcompassie bestaat uit drie onderdelen: aardig zijn voor jezelf in plaats van jezelf te veroordelen, het erkennen dat iedereen fouten maakt en mindfulness – bewust zijn van je emoties zonder erin verstrikt te raken.

Fouten maken hoort erbij

Voor HSP’ers is zelfcompassie een cruciaal hulpmiddel om zelfkritiek te verminderen. Vaak zijn we zo scherp op onze eigen fouten dat we vergeten dat iedereen fouten maakt. Het helpt om te bedenken dat je niet de enige bent die soms onhandig of onzeker is. Door met meer compassie naar jezelf te kijken, wordt het makkelijker om situaties zoals mijn ervaring in de illustratiecursus los te laten. In plaats van mezelf te veroordelen voor die momenten, kan ik leren om vriendelijker te zijn voor mezelf. Het is oké om niet perfect te zijn. Wees voor jezelf zoals je zou zijn voor een geliefde vriend of familielid: begripvol, steunend en vergevingsgezind.

De lessen van Brené Brown en Kristin Neff laten zien dat schaamte en zelfkritiek ons juist weghouden van verbinding. Het doorbreken van deze patronen vraagt om empathie, niet alleen voor anderen, maar vooral voor onszelf. Voor mij betekent dat de volgende keer dat ik in een vergelijkbare situatie terechtkom, ik probeer minder hard voor mezelf te zijn. En misschien, door mezelf met meer mildheid te benaderen, kan ik me ook openstellen voor meer echte verbinding met de mensen om me heen.

Die ervaring tijdens de illustratiecursus heeft me niet alleen veel geleerd over mijn eigen sensitiviteit, maar het komt ook vaak terug in mijn werk als creatief HSP-coach. Ik weet hoe het voelt om vast te lopen in schaamte en perfectionisme en dat helpt me om mijn cliënten echt te begrijpen. Veel hoogsensitieve mensen lopen tegen dezelfde dingen aan: je wilt alles goed doen, bent bang voor afwijzing en verliest daardoor soms het plezier in wat je doet. Het mooie aan mijn werk is dat ik anderen kan helpen om die zelfkritiek los te laten, zodat ze hun creativiteit en zichzelf met meer vrijheid kunnen ontdekken en omarmen.

Wil je hier meer over weten? Kijk dan gerust op mijn website of stuur me een berichtje! Ik help je graag verder.

Bronnen: handboek HSP-coach (CIVAS), Het hoogsensitieve brein (Esther Bergsma)